بی اختیاری مدفوع در کودک و برخورد صحیح با آن

بی اختیاری مدفوع در کودک و برخورد صحیح با آن

غزاله اله وردی
3 بهمن 1402

بی اختیاری مدفوع برای اکثر مردم و از جمله خانواده ها مشمئزکننده است. به همین دلیل معمولا سطح تنش در خانواده هایی که کودکانشان مبتلا به بی اختیاری مدفوع هستند، بالاست.
هم سالان کودک نیز نسبت به این رفتار واکنش نشان می دهند و ممکن است او را طرد کنند به همین دلیل کودک مبتلا به بی اختیاری مدفوع عزت نفس بسیار پایینی دارد و از طرد شدن توسط دیگران نیز آگاه است.

هرچند که گاهی مشکلات طبی مثل بیماری های گوارشی، انقباضات غیر طبیعی اسفنگتر و… وجود دارند، ولی در بیشتر موارد مشکل روان شناختی است. از نظر روان شناختی کودک ممکن است نسبت به مشکل خود بی تفاوت باشد و یا به نوعی از این رفتار جهت ابراز خشم خود استفاده کند. درمان این مشکل تا حد زیادی تحت تاثیر مشارکت خانواده ها در فرآیند درمان کودک، عدم تنبیه آشکار او و آگاه شدن کودک نسبت به زمان نیاز به دفع مدفوع است.

از کودکانی که آموزش دستشویی رفتن دیده‌اند، انتظار نمی‌رود که دچار دفع غیر ارادی مدفوع شوند. اما برخلاف تصور عموم، این موضوع در بسیاری از کودکان دیده می‌شود. شادآموز در این مطلب تلاش کرده است تا ضمن بررسی این مشکل، پیشنهاداتی برای درمان و راهکارهای خانگی برای بهبود وضعیت ارائه دهد.

بی اختیاری مدفوع چیست؟

زمانی که کودک قادر به کنترل مدفوع خودش در سنی که بیشتر کودکان توانایی این کار را دارند نمی باشد، می گوییم که کودک دچار بی اختیاری مدفوع شده است.
اختلال بی اختیاری مدفوع برای کودکان بالای 4 سالی به کار می رود که حداقل یک بار در ماه و به مدت حداقل سه ماه رخ دهد.
البته باید توجه کنیم که بعضی اوقات این مشکل تحت تاثیر داروهایی خاص مثل ملین ها رخ می دهد و یا گاهی کودک دچار مشکل پزشکی خاصی است.

بی اختیاری روده اصطلاحی است که برای توصیف نشت مدفوع از مقعد در پی حرکات روده استفاده می‌شود. بی اختیاری مشکل رایجی بین کودکان است و بیشتر در طول روز رخ می‌دهد. همچنین، در ابتدا به صورت گاه به گاه در کودک دیده می‌شود، اما در صورت اقدام به موقع به تعداد دفعات آن افزوده می‌شود. بی اختیاری مدفوع به انواع مختلفی تقسیم می‌شود. در ادامه باهم می خوانیم.

انواع بی اختیاری مدفوع در کودک

بی اختیاری ریزشی
گاهی کودک از اینکه به دستشویی برود خودداری می کند، مدفوع در رکتوم جمع شده و به تدریج سفت می‌شود. اما همچنان مدفوع شل در اطراف مدفوع سفت شده وجود دارد و ممکن است گاهی هنگام سرفه یا عطسه یا خروج باد خارج شود. این حالت ممکن است با اسهال اشتباه گرفته شود.

بی اختیاری اضطراری
کودک می‌داند که نیاز به مدفوع کردن دارد، اما این احساس ناگهانی است و ممکن است زمانی برای رفتن به توالت نداشته باشد.

بی اختیاری غیرفعال
کودک آگاه نیست که باید مدفوع کند و آن را احساس نمی‌کند. بنابراین، بدون اینکه متوجه شود، مدفوع می‌کند.

مراحل رشد فیزیکی کودک و توانایی کنترل مدفوع

به طور کلی تسلط یافتن بر کنترل عملکرد مثانه و روده فرآیندهای پیچیده ای هستند و معمولا در کودکان نوپا چند ماه طول می کشد. شیرخواران تقریبا هر ساعت مقدار اندکی ادرار دفع می کنند که بر اساس میزان تغذیه ای که مصرف می کنند تعیین می شود. بین 1 تا 3 سالگی کودک کم کم بر عضلات مثانه کنترل ارادی به دست می آورد که به طور معمول در اکثر نوپاها کنترل عضلات روده حتی قبل تر از کنترل عضلات مثانه روی می دهد.

مراحل رشد ِطبیعیِ کنترل و کارکرده روده و مثانه به این ترتیب است:

توانایی کنترل شبانه مدفوع
توانایی کنترل روزانه مدفوع
توانایی کنترل روزانه مثانه
توانایی کنترل شبانه مثانه

کنترل روده و مثانه به تدریج و در طول زمان پدید می آید. آموزش آداب توالت رفتن نیز تحت تاثیرعوامل زیادی مثل: توانایی های هوشی کودک و عوامل فرهنگی و روابط بین کودک و والدین قرار دارد. هم چنین کودکانی که رشد طبیعی شان عقب افتاده است ممکن است در کنترل مثانه و روده تاخیر نشان دهد.

علل بی اختیاری مدفوع در کودک

در90 درصد مواقع بی اختیاری مدفوعِ مزمنِ کودکی کارکردی محسوب می شود به این معنا که کودک معمولا با انقباض عضلات خود مدفوع خود را نگه می دارد. در بعضی از کودکان، علت این است که قبلا به دلیل مدفوع سفت حرکات روده دردناک بوده و منجر به ترس کودک از دفع مدفوع شده و حالا باعث شده کودک با این رفتارها جلوی دفع را بگیرد.

مشکل یبوست شایع‎ترین علت بی اختیاری روده است. یبوست باعث سفت شدن مدفوع و دفع دردناک می‌شود. در نتیجه کودک برای رفتن به دستشویی مقاومت می‌کند. در نهایت، فشار وارده باعث می‌شود که کودک شلوار خود را کثیف کند.

علاوه بر آن، شقاق مقعد نیز در این مشکل دخیل است. شقاق یک پارگی کوچک در پوست اطراف مقعد است که اغلب به دلیل کشیده شدن ناحیه در اثر دفع مدفوع بزرگ یا یبوست ایجاد می‌شود. شقاق دردناک است و هنگام مدفوع باعث کمی خونریزی می‌شود. از آنجایی دفع که دردناک است، کودک مدفوع خود را نگه می‌دارد که در نهایت باعث بی اختیاری می‌شود.

در کنار علل فوق، بیماری‌های دستگاه گوارش، مشکلات مغزی مربوط به عصب‌ها و پیامرسان‌ها، و وجود ناتوانی‌های جسمی یا یادگیری در کودک نیز در دفع غیر ارادی مدفوع مؤثر هستند و کنترل مدفوع را برای کودک دشوارتر می‌کنند.

البته بهتر است اشاره کنیم که بی اختیاری مدفوع شامل تعاملی پیچیده بین عوامل فیزیولوژیک و روان شناختی است که منجر به اجتناب از دفع مدفوع می شوند اما وقتی کودکی دائما حرکات روده اش را کنترل کند، نتیجه اش به طور معمول فشردگی مدفوع و بی اختیاریِ ناشی از سرریز مدفوع است. این رفتار در بیش از 75 درصد کودکانِ دچار بی اختیاری مدفوع دیده می شود.
گاهی مواقع نیز بی اختیاری مدفوع در اثر بیماری های طبی مختلف و یا کنترلِ اسفنکتری ناکارآمد رخ می دهد‌.

مطالعه ای نیز نشان داده است که بی اختیاری مدفوع در کودکان قربانی سوءرفتار جنسی در مقایسه با کودکان طبیعی شیوع بسیار بالاتری دارد. البته باید ذکر کنیم که بی اختیاری مدفوع منحصرا نشانه ی سؤ رفتار جنسی نیست و همانطور که در بالا ذکر شد ممکن است علل متعددی از طبی تا روان شناختی داشته باشد.

به جز دلایل پزشکی، بی اختیاری مدفوع می‌تواند به دلایل روانشناختی نیز رخ دهد. در بسیاری از کودکان، بررسی‌های پزشکی علتی را برای بی اختیاری نشان نمی‌دهد. دلیل اصلی استرس‌های عاطفی، چالش‌های روانی یا ترس‌هایی است که کودک با آنها مواجه شده است. بروز یک تغییر مهم در زندگی کودک مانند طلاق والدین، تغییر محل زندگی به دلیل مهاجرت یا نقل مکان، روزهای ابتدایی ورود به مدرسه نیز در این مشکل دخیل هستند و به طور موقت باعث مشکلات رفتاری و جسمی در کودک می‌شوند. همچنین کودکانی که دچار اختلال نافرمانی مقابله‌ای هستند، نیز به دلیل تلاش برای نافرمانی در برابر والدین و مربیان دچار این مشکل می‌شوند.

با بی اختیاری مدفوع کودکم چگونه برخورد کنم؟

وقتی کودک مکررا سعی دارد حرکات روده اش را کنترل کند (که در پی آن دچار درد در هنگام دفع می شود)، واضح است که ترس و مقاومت زیادی را در برابر تغییر این رفتار از خود نشان دهد، باید توجه کنیم که کشمکش های بین کودک و والدین، قبل از شروع درمانِ کودک می تواند باعث تشدید مشکل و به وجود آمدن مشکلات دیگر شوند.

هم چنین، بی اختیاری مدفوع در بعضی کودکان ثانویه است، یعنی بعد از اینکه کودک آموزش های مربوط به توالت رفتن را به طور کامل آموخت، اتفاقی خاص در خانواده مثل تولد خواهر یا برادر، جا به جایی منزل، استرس هایی ناشی از جدایی از والدین و یا از دست دادن دوستی صمیمی و مواردی از این قبیل ممکن است باعث پسرفت در توالت رفتن و بی اختیاری دفع در او شوند بنابراین توجه به شرایط روانی کودک نیز حائز اهمیت است.

دفع غیر ارادی مدفوع چگونه تشخیص داده می‌شود؟

در ابتدا مراجعه به پزشک عمومی اهمیت دارد. پزشک شکم کودک را از نظر نفخ بررسی می‌کند و با وارد کردن انگشت خود مقعد و رکتوم کودک را معاینه می‌کند. اگر همچنان در مورد علت بی اختیاری مدفوع کودک تردیدی وجود داشته باشد، کودک را برای آزمایشات بیشتر ارجاع می‌دهد. تنقیه کنتراست (باریم)، کولونوسکوپی، و مانومتری از روش‌های ارزیابی دلیل بی اختیاری دفع است.

روش های درمان بی اختیاری مدفوع

گزینه‌های درمانی متعددی برای درمان بی اختیاری وجود دارد. بسته به شرایط و علت بیماری یکی از آنها برای کودک انتخاب می‌شود. در ابتدا توصیه می‌شود از یک رژیم غذایی متعادل با مایعات فراوان تبعیت شود تا به کاهش یبوست کمک کند. مایعات مدفوع را نرم می‌کنند، بنابراین دفع آن آسان‌تر و کمتر ناراحت‌کننده است.

برای کودکانی که دچار بی اختیاری مدفوعِ کارکردی شده اند و این رفتار را به مرور در اثر ترس و درد آموخته اند، مداخلاتِ رفتاری که هدف آن ها کاهش یبوست و هم چنین افزایش رفتار صحیحِ آداب توالت رفتن است، به کار می روند.

در صورتی که مصرف زیاد مایعات اثربخش نباشد، استفاده از ملین برای کودک تجویز می‌شود. چرا که همانطور که توضیح دادیم کودک با رفتار سفت کردن عضلات خود مانع دفع و باعث ابتلا به یبوست و در نتیجه سر ریز شدن غیر ارادی مدفوع می شود.

داروهای ملین با فرمولاسیون‌های ویژه برای کودکان وجود دارند و باید به طور منظم مصرف شوند. دو نوع اصلی ملین وجود دارد: ملین‌های اسمزی و ملین‌های محرک که ممکن است با هم استفاده شوند. ملین‌های اسمزی با کشیدن مایع به داخل روده عمل می‌کنند تا مدفوع نرم‌تر و راحت‌تر دفع شود. ملین‌های محرک روده را تشویق می‌کنند تا مدفوع را بیرون کند.

تنقیه روده بزرگ (ACE) نیز از دیگر روش‌های درمان دفع غیر ارادی مدفوع است که معمولا برای کودکانی تجویز می‌شود که به دلیل یک مشکل فیزیکی دچار یبوست طولانی‌مدت شده‌اند.

درمان های دیگر شامل:

روان درمانی های شناختی رفتاری تا کودک برنامه ای منظم برای توالت رفتن داشته باشند که این باعث کاهش اضطراب در کودک و خانواده نیز می شود.
نشستن روی توالت در فواصل زمان بندی شده منظم که به کمک درمانگر می توانید چنین فواصلی را تعیین کنید.
در محیط خانواده، تنش های خانوادگی باید کاهش یابند و فضایی عاری از تنبیه برای کودک مبتلا به وجود بیاید.
در مدرسه نیز، باید چنین اقداماتی انجام شود تا از شرمساری کودک در محیط مدرسه کاسته شود.
هم چنین تعویض لباس زیر کودک باید با ایجاد کم ترین حس شرمساری صورت گیرد.
آموزش به خانواده ها نیز در مورد لباس آلوده ی کودک و طرز رفتار با کودک بسیار اهمیت دارد تا به روند بهبود کودک کمک کنند.

درست است که این مشکل در کودک، مشمئزکننده و بسیار نگران کننده است اما از آنجایی که در بیشتر مواقع این مشکل علل روان شناختی دارد، نحوه‌ی رفتار اطرافیان و مشارکت آنان و ایجاد محیطی عاری از استرس و شرمساری برای کودک در محیط خانه و مدرسه بسیار اهمیت دارد.

روش‌های خانگی درمان بی اختیاری مدفوع در کودکان

علاوه بر درمان توسط پزشک، رعایت برخی نکات توسط والدین در خانه به تسریع بهبودی در کودک و حل مشکل بی اختیاری کمک می‌کند. بی اختیاری در برخی از کودکان نه به دلیل مشکل جسمی، که به دلیل ترس از دستشویی رخ می‌دهد. یک جدول پاداش داشته باشید تا هر زمان که کودک در دستشویی عمل دفع را انجام می‌دهد، به او یک برچسب بدهید. زمانی که کودک به تعداد کافی از برچسب رسید به او پاداش دهید.

با کودک حرف بزنید. بسیاری از کودکان درست با شروع دوره پیش دبستانی و مدرسه دچار مشکل دفع غیر ارادی مدفوع می‌شوند. این می‌تواند به دلیل بروز حوادثی در مدرسه، ترس از مدرسه یا استفاده از توالت عمومی باشد. در صورتی که تصور می‌کنید مشکل فرزندتان به دلیل وجود یک عامل فشار در زندگی اوست، با روانشناس کودک مشورت کنید.

برای کودک روال ایجاد کنید. به کودک یاد دهید که به بدن خودش گوش دهد و در صورت احساس نیاز به دفع هر چه سریع‌تر به دستشویی برود. به او آموزش دهید که هر روز صبح یا برای مثال نیم ساعت پس از غذا خوردن به دستشویی برود.

سعی کنید ناراحت نشوید. بی اختیاری مدفوع مشکل رایجی است که تقریباً همه کودکان در مقطعی آن را تجربه می‌کنند. عصبانیت شما و تنبیه کودک می‌تواند به تشدید مشکل و افزایش دفعات آن بیانجامد. سعی کنید روی رفتار مثبت و داشتن سیستم پاداش روزانه تمرکز کنید.

همانطور که گفتیم یکی از علل دفع غیر ارادی مدفوع ورود به دوره پیش دبستانی و استرس‌های ناشی از آن است. پیش دبستانی شادآموز تلاش کرده است که با ایجاد محیط شاد و امن برای کودکان و تلفیق آموزش‌ها با بازی و سرگرمی، حس ناامنی را از کودک دور کند. مربیان ما مراقب نیاز تمام کودکان هستند و به مسائل و مشکلات هر کودک به طور ویژه رسیدگی می‌شود.

در راستای این مقاله می توانید مقاله ی شب ادراری کودک 4 سال به بالا از شادآموز را مطالعه نمایید.

ما در شادآموز، با ایجاد فضایی امن و شاد، برخورداری از متخصصانی توانا و استفاده از جدیدترین متد آموزشی به کودکان عزیزمان جهت یادگیری مهارت های لازم زندگی و توانایی کنترل شرایط استرس زا کمک می کنیم، تا در کنار همسالان خود به بهترین نحو ممکن رشد کنند.

هم چنین والدین گرامی نیز می توانند از طریق مشاوره با متخصصین ما به رشد بهتر فرزند خود کمک کنند و جهت حل مشکلات فرزند خود از راهنمایی مشاوران ما بهره ببرند.